“Te veel producten in de supermarkt bevatten een verborgen ingrediënt: uitbuiting.” Dit stelt Oxfam Novib in haar campagne ‘Behind the Barcodes’, waarmee ze de strijd aangaan voor uitbuitingsvrije boodschappen. Want, hoe kan het dat boeren en arbeiders in ontwikkelende landen onder erbarmelijke omstandigheden werken, terwijl bedrijven in rijke landen hun best doen om duurzaam in te kopen? Ioan Nemes, Policy Advisor Business and Human Rights bij Oxfam Novib, vertelt over de campagne en hoe hun deuren altijd open staan voor de dialoog met Nederlandse supermarkten.
Kort na de lancering van de Behind the Barcodes campagne op 21 juni dit jaar, waarin Oxfam Novib het inkoopbeleid en de praktijken van de vijf grootste Nederlandse supermarkten onder de loep heeft genomen, hebben de bedrijven hun reacties bekend gemaakt. Over de hele linie werd erkenning en herkenning uitgesproken: de situatie van de boeren en arbeiders in ontwikkelingslanden, vooral vrouwen, die ons eten maken aan het begin van de ketens moet verbeteren. So far, so good. Maar er viel ook iets anders op: in een aantal van die reacties werd benadrukt dat de bedrijven wel degelijk veel doen om duurzaam in te kopen: er worden gecertificeerde producten ingekocht, er zijn nauwe samenwerkingsverbanden met keurmerken en er worden strenge eisen gesteld aan toeleveranciers. Klinkt goed, zou je zeggen. Hoe komt het dan dat, ondanks deze inspanningen, de situatie van mensenrechten in vele toeleveringsketens nog steeds onder de maat is?
Gepaste zorgvuldigheid voor het aanpakken van mensenrechtenrisico’s
De Verenigde Naties hebben in 2011 afspraken met betrekking tot het bedrijfsleven en mensenrechten bekendgemaakt, waarin wordt gesteld dat bedrijven een verantwoordelijkheid hebben om mensenrechten te respecteren. Deze verantwoordelijkheid geldt ook voor situaties waarin de risico’s op mensenrechtenschendingen zich afspelen in te toeleveringsketens van het bedrijf. De afgelopen jaren hebben andere internationale instanties zoals de OESO en FAO nog meer gedetailleerde richtlijnen opgesteld, waarin bedrijven worden aangespoord om deze verantwoordelijkheid vorm te geven door middel van gepaste zorgvuldigheid (‘due diligence’). Volgens deze richtlijnen is het nemen van deze verantwoordelijkheid essentieel in het effectief aanpakken van de mensenrechtenrisico’s door middel van, onder andere, een eigen mensenrechtenbeleid te ontwikkelen en de risico’s op misstanden in de eigen ketens te onderzoeken. Maar ook door de juiste prioriteiten te stellen, misstanden effectief aan te pakken, zorgen voor monitoring en transparantie (voor meer details, zie hier). Voor sommige delen van de implementatie van gepaste zorgvuldigheid is samenwerking en overleg met andere belanghebbenden van essentieel belang, maar in de kern ligt deze verantwoordelijkheid bij het bedrijf. Met andere woorden, verantwoordelijkheid mag (en moet) je delen, maar je kunt deze niet afstoten of delegeren.
Hoe komt het dan dat, ondanks deze inspanningen, de situatie van mensenrechten in vele toeleveringsketens nog steeds onder de maat is?
Is een keurmerk genoeg?
Terug naar de inspanningen van Nederlandse supermarkten. Is het niet voldoende dat zij producten met een keurmerk inkopen om mensenrechten te respecteren? Of dat zij strenge eisen stellen aan toeleveranciers? Bij Oxfam denken wij van niet, omdat het probleem met mensenrechten in toeleveringsketens er niet alleen een is van, bijvoorbeeld, af-en-toe checken dat er geen minderjarigen op een plantage werken – wat natuurlijk ook gedaan moet worden –, maar ook een van onevenwichtige machtsverhoudingen tussen grote partijen en kwetsbare boeren en arbeiders. Dit gaat gepaard met een steeds oneerlijkere verdeling van de waarde in toeleveringsketens, aangejaagd door de verwachting van eigenaren en aandeelhouders van machtige partijen als supermarkten om steeds grotere winsten uit te keren, zoals ons onderzoek laat zien. Laat het duidelijk zijn: we zijn bij Oxfam niet tegen winst maken, maar wél als dit ten koste gaat van mensenrechten.
Een evenwichtiger machtsverhouding tussen zakenpartners
Er is een aantal belangrijke stappen die Nederlandse supermarkten nog moeten zetten voordat zij aan hun verantwoordelijkheid om mensenrechten te respecteren voldoen: niet alleen gecertificeerde producten inkopen, maar ook gepaste zorgvuldigheid toepassen en onderzoeken wat er misgaat in de ketens. Zij zullen transparanter moeten worden, ook richting de consument, over wat zij tijdens dit onderzoek vinden en welke uitdagingen zij tegenkomen. Daarnaast is het essentieel dat zij de stap maken van strenge eisen stellen aan toeleveranciers naar samenwerken met toeleveranciers om mensenrechtenschendingen te voorkomen. Dat kan alleen gebeuren als zij accepteren dat een evenwichtiger machtsverhouding tussen zakenpartners belangrijker is dan op de korte termijn extra winsten boeken. Uiteindelijk moet dit ervoor zorgen dat arbeiders een leefbaar loon verdienen en boeren een eerlijke prijs voor hun producten.
Naast en tijdens campagne voeren, zal Oxfam Novib’s deur altijd open blijven voor dialoog met de Nederlandse supermarkten en met andere bedrijven om snel betekenisvolle en positieve veranderingen teweeg te brengen in deze sector. Onze benadering heet ook daarom the critical friend. De cruciale vraag blijft: zijn de machtige bedrijven, die op dit moment beslissen wat in ons winkelmandje belandt, bereid om hun macht te delen met kwetsbaardere partijen in de ketens en zo de sprong te maken naar eerlijke boodschappen, waarvoor geen winst wordt gemaakt uit mensenleed?
Nederland Voedselland publiceert verhalen over transities binnen het Nederlandse voedselsysteem. Eerlijke verhalen over kleine en grote stappen, en over misstappen. We kijken buiten de grens, in ons land, en bij ons thuis.
